Ambitie-instrument & Kennisdrager
Mentale Gezondheid & Welzijn in Stedelijke Gebiedsontwikkeling
Voor wie?
Ben je ontwikkelaar, architect, aannemer, adviseur of stedenbouwkundige? Vertegenwoordig je als gebiedsontwikkelaar of beleidsadviseur een gemeente? Ben je onderzoeker, stadsecoloog of -psycholoog of schrijf je landelijk beleid en houd je je bezig met de stedelijke leefomgeving en gebiedsontwikkeling? Welke rol je ook hebt, als je je bezighoudt met de ontwikkeling van de stad, dan is dit ambitie-instrument voor jou.
Deze kennisdrager neemt je in 6 stappen mee, op weg naar meer mentale gezondheid en welzijn in de stad.
- Je wordt voorzien van informatie over het onderwerp.
- De 16 determinanten worden beschreven op hoofdlijnen.
- De kansenkaart geeft in één oogopslag informatie per determinant over de mate van impact, de domeinen die van toepassing zijn en de aspecten die horen bij deze determinant.
- Vervolgens lees je meer over de drie ambities niveaus.
- Alles komt bij elkaar in het Ambitie-instrument met praktische rekentabel.
- Tot slot staat er een stappenplan voor je klaar.
Alleen ga je sneller, maar samen kom je verder.
Waarom?
Nederland is zeer dichtbevolkt met circa 450 inwoners per vierkante kilometer. Dat is gemiddeld, want veel van onze steden en onze Randstad zijn nog compacter bebouwd. Bovendien staat Nederland aan de vooravond van de bouw van grosso modo één miljoen woningen. Experts schatten dat grofweg een derde van die woningen in de stad kan worden gebouwd – geen uitbreiding maar inbreiding.
De mate van verstedelijking en de bijbehorende kwaliteit van de leefomgeving zijn bepalende factoren voor mentale gezondheid en welzijn. Met de bouw van een miljoen woningen hebben we dus forse impact.
Er staat druk op de ketel, het woningtekort is in 2021 opgelopen tot ruim 330.000 woningen. Maar er staat ook druk op onze samenleving, want eenzaamheid, depressies, burn-outproblemen en stress zijn onderdeel van ons dagelijks leven geworden.
Een goede gezondheid is een krachtig en gebalanceerd totaalpakket. Het gaat om de balans tussen fysieke, sociale en mentale gezondheid. Je bent fysiek gezond en fit, hebt een fijn sociaal leven en je zit lekker in je vel. De wisselwerking tussen mens en stad is groot. Jan Gehl zei ooit: ‘First we shape cities, then they shape us.’
De kosten voor geestelijke gezondheidszorg rijzen de pan uit en zijn opgelopen tot 2,8 miljard per jaar.
Nederland is zeer dichtbevolkt met circa 450 inwoners per vierkante kilometer. Dat is gemiddeld, want veel van onze steden en onze Randstad zijn nog compacter bebouwd. Bovendien staat Nederland aan de vooravond van de bouw van grosso modo één miljoen woningen. Experts schatten dat grofweg een derde van die woningen in de stad kan worden gebouwd – geen uitbreiding maar inbreiding.
De mate van verstedelijking en de bijbehorende kwaliteit van de leefomgeving zijn bepalende factoren voor mentale gezondheid en welzijn. Met de bouw van een miljoen woningen hebben we dus forse impact.
Er staat druk op de ketel, het woningtekort is in 2021 opgelopen tot ruim 330.000 woningen. Maar er staat ook druk op onze samenleving, want eenzaamheid, depressies, burn-outproblemen en stress zijn onderdeel van ons dagelijks leven geworden.
Een goede gezondheid is een krachtig en gebalanceerd totaalpakket. Het gaat om de balans tussen fysieke, sociale en mentale gezondheid. Je bent fysiek gezond en fit, hebt een fijn sociaal leven en je zit lekker in je vel. De wisselwerking tussen mens en stad is groot. Jan Gehl zei ooit: ‘First we shape cities, then they shape us.’
De kosten voor geestelijke gezondheidszorg rijzen de pan uit en zijn opgelopen tot 2,8 miljard per jaar.
Mens en Gebruik centraal
Zowel ‘gebouw’, ‘gebied’ als ‘gebruik’ hebben invloed op de stad en op haar gebruikers. Barton en Grant ontwikkelden in 2006 een inzichtelijk model waaruit blijkt dat de gelaagdheidsniveaus van de omgeving van invloed zijn op haar bewoners en gebruikers. Die gelaagdheid gaat van de micro-omgeving, de buurt, naar de meso-omgeving, de stad en uiteindelijke de globale omgeving.
Jan Gehl beschrijft hierin een volgordelijkheid. Hij stelt dat ‘life’ centraal zou moeten staan in gebiedsontwikkeling en dat ‘space’ ten dienste hoort te staan aan ‘life’. ‘Buildings’ moeten volgens Gehl vervolgens aangesloten worden ‘life’ en ‘space’.
De vertrekpunten in het onderzoek zijn geweest:
- Stedelijk of hoogstedelijk gebied;
- Mentale gezondheid én welzijn;
- Fysieke, sociale en mentale gezondheid als holistisch geheel;
- Driedeling ‘Gebruik-Gebied-Gebouw’.
De impact van zintuigelijke waarneming en beleving van een stedelijke omgeving is aanzienlijk. Zintuigelijke waarneming zorgt voor een biologische waarneming van menselijke activiteit, gedrag en communicatie.
Zintuigelijke waarneming moet samen met mobiliteit volgens Gehl (2010) het vertrekpunt zijn bij stedenbouwkundig ontwerp vanwege de impact.
Professionals uit de praktijk en academici komen op basis van hun expertise tot de inschatting dat ‘gebied’ de meeste impact heeft op mentale gezondheid en welzijn, op de voet gevolgd wordt door ‘gebruik’. Aan ‘gebouw’ wordt ruim een kwart van de impact toegedicht. Enquêteonderzoek naar de beleving van gebouwen levert interessante conclusies op over beleving van vorm, ontwerp, kleur en materiaalgebruik. Uit dit onderzoek blijkt dat bewoners vooral organische vormen, kleuren en materialen waarderen.
16 knoppen om aan te draaien
Literatuuronderzoek en praktisch onderzoek onder marktpartijen en academici heeft geleid tot zestien knoppen om aan te draaien als het gaat om die mentale gezondheid en welzijn. Veel van die knoppen hebben ook invloed op de fysieke en sociale gezondheid. Die zestien knoppen, oftewel zestien determinanten, vind je terug in dit ambitie-instrument. Eerst volgt hier een korte beschrijving van deze determinanten. In de infographic Kansenkaart Mentale Gezondheid en Welzijn zijn ze puntsgewijs uitgewerkt. Kijk aan welke knoppen jij kunt draaien om jouw steentje bij te dragen.
1
Collectiviteit
Urban Commons en collectiviteit lijken impact op mentale gezondheid en welzijn te hebben en raken de determinant ‘sociale interactie & ontmoeting’. Collectiviteit kan voorzien in de menselijke behoefte en mentale noodzaak om ergens bij te horen en erkend te worden, en kan bijdragen aan communityvorming. Collectiviteit kan gestimuleerd worden door de juiste invulling van openbare ruimte, maar ook in transitiezones en op privaat terrein zijn kansen. Denk hierbij aan gezamenlijke tuinen of urban farming. Een keuze voor collectiviteit kan economisch ingegeven zijn, namelijk kosten besparen door gebruik van een deelauto, maar kan ook ingegeven zijn gedeelde interesses en belangen, of de behoefte om ontzorgd te worden, zoals bij Living as a Service.
Een belangrijke onderbouwing is dat de menselijke behoefte aan het hebben van controle en zeggenschap deels ingevuld kan worden door collectiviteit. Hoe hoger de mate van controle en zeggenschap, hoe gunstiger het effect op de mentale gezondheid, doordat stress en de cortisolspiegel omlaaggaan.
Natuurlijk groene en blauwe ruimte
Natuurlijk groen en blauw heeft grote impact. Groen nodigt uit, groen brengt mensen tot rust en stimuleert gezond gedrag. Actief bezig zijn met natuur, bijvoorbeeld in de vorm van urban farming maar ook door interactie met dieren in de leefomgeving, draagt bij aan mentale gezondheid en verlaagt stress. Toepassing van groene gevels en daken heeft een positieve impact op de beleving van een gebied en draagt bij aan ontspanning en waardering van het gebied.
Ook blauw heeft impact. Er is bewijs dat mensen die nabij water wonen of daar uitzicht op hebben, in het algemeen gezonder zijn, meer tevreden zijn over de kwaliteit van hun leven en minder symptomen vertonen van mentale stress en ongemak .
2
Kansenkaart Mentale Gezondheid & Welzijn in de Stad
Deze Kansenkaart brengt van alle determinanten overzichtelijk in beeld en beschrijft:
- wat we eronder verstaan;
- welke aspecten erbij horen;
- in welke van de drie domeinen deze determinant kansen geeft;
- wat de mate van impact van de determinant is.
Ontwikkel je een opstal of bouw je die? Bekijk de determinanten die bij de gebouwde omgeving (gebouw) horen. Als gemeente of stedenbouwer zul je je vooral richten op de domeinen ‘gebied’ en ‘gebruik’. Door vroegtijdig te sturen op de juiste keuzes voor ‘gebouw’ kun je als gemeente of gebiedsontwikkelaar invloed hebben op toekomstige keuzes. De Kansenkaart maakt per determinant inzichtelijk welke domeinen het betreft.
Niet iedere knop, iedere keuze, heeft evenveel impact. Het optimum bereik je door maximaal in te zetten op alle fronten. Tegelijkertijd heeft niet ieder te ontwikkelen gebied dezelfde kenmerken, kansen, beperkingen of businesscase. Deze kansenkaart en dit ambitie-instrument biedt handvatten bij het gesprek tussen betrokken partijen in de initiatieffase van gebiedsontwikkeling.
Kijk snel naar de kansen die er liggen en verzilver ze!
Determinanten, Aspecten, Domeinen, en Mate van Impact
Aanbevelingen voor gebruik Kansenkaart en Ambitie-instrument
3 Ambitieniveaus
Heb je al inzichtelijk welke determinanten een rol spelen én kansen bieden voor jouw gebied. En weet je al hoe ambitieus je kunt en wilt om die kansen te verzilveren? Zet je maximaal in op ruimte om te bewegen en ruimte om te ontspannen?
Definieer per determinant samen met de ander actoren op welk ambitieniveau je wilt inzetten en zie wat dat doet voor mentale gezondheid en het welzijn in de stad.
Het Ambitie-instrument en Kansenkaart zijn inzetbaar voor de volgende doelen:
- vertrekpunt voor gesprek en ideevorming tussen actoren;
- kennis en inzicht vergroten;
- agendasetting en bewustwording.
Voor de praktische toepassing is het ambitie-instrument interactief beschikbaar. Per determinant kun je ambitieniveaus vaststellen.
Heb je al inzichtelijk welke determinanten een rol spelen én kansen bieden voor jouw gebied. En weet je al hoe ambitieus je kunt en wilt om die kansen te verzilveren? Zet je maximaal in op ruimte om te bewegen en ruimte om te ontspannen?
Definieer per determinant samen met de ander actoren op welk ambitieniveau je wilt inzetten en zie wat dat doet voor mentale gezondheid en het welzijn in de stad.
Stappenplan
1Het ambitie-instrument is bij uitstek bedoeld om toe te passen in een breed projectteam. Schroom niet om in deze fase een interdisciplinair team te voren met ook de ‘unusual suspects’. De GGD, een stadspsycholoog of omgevingspsycholoog kan vaak een waardevolle toevoeging zijn.
2Organiseer bijvoorbeeld twee gezamenlijke sessies. In de eerste sessie kun je met het team de ambities per determinant bespreken en de eerste ambities vaststellen.
3Vervolgonderzoek kan wenselijk zijn. Onderzoek wat de gevolgen zijn van de keuze voor ambitieniveaus en bekijk waar de ambities op verschillende determinanten elkaar onderling kunnen bijten of juist versterken.
Stel jezelf als team onder andere de volgende vragen:
- Wat brengt de nulsituatie aan kansen en beperkingen?
- Welke actoren zijn erbij betrokken?
- Welke expertise ontbreekt er nog in het projectteam?
- Hoe ziet de stakeholdersanalyse eruit?
- Wat is het gewenste gebruik, de gewenste identiteit en de gewenste signatuur van het gebied?
- Wie zijn de toekomstige gebruikers?
- Wat zijn de ambities?
- Zijn deze ambities realiseerbaar?
- Zijn de ambities technisch uitvoerbaar?
- Waar bijten of versterken de ambities elkaar?
- Hoe kunnen deze kansen op versterking benut worden en hoe kan de kans dat ambities elkaar bijten worden geminimaliseerd of geëlimineerd?
Wellicht is het noodzakelijk om sommige ambitieniveaus bij te stellen, bij voorkeur uiteraard omhoog, omwille van de mentale gezondheid en het welzijn.
4In de tweede sessie kan een verdiepingsslag gemaakt worden op de ambities en kunnen deze wellicht al worden vastgesteld.
5Vul de vastgestelde ambities in het rekenmodel in. Het ambitie-instrument laat de ambities overzichtelijk en laat helder zien en toont wat de impact hiervan is.
6Leg de vastgestelde ambities en de beoogde resultaten vast.
Het afwegingskader voor mentale gezondheid en welzijn is nu vastgelegd. Het vormt een uitstekende basis voor projectbesluiten.
Vanaf hier is het de kunst om het optimale uit de samenwerking van actoren te halen om zowel op het niveau van ‘gebruik’, ‘gebied’ als ‘gebouw’ een mooie balans te bereiken die past bij het gebied en het voorgenomen gebruik.
- Wat brengt de nulsituatie aan kansen en beperkingen?
- Welke actoren zijn erbij betrokken?
- Welke expertise ontbreekt er nog in het projectteam?
- Hoe ziet de stakeholdersanalyse eruit?
- Wat is het gewenste gebruik, de gewenste identiteit en de gewenste signatuur van het gebied?
- Wie zijn de toekomstige gebruikers?
- Wat zijn de ambities?
- Zijn deze ambities realiseerbaar?
- Zijn de ambities technisch uitvoerbaar?
- Waar bijten of versterken de ambities elkaar?
- Hoe kunnen deze kansen op versterking benut worden en hoe kan de kans dat ambities elkaar bijten worden geminimaliseerd of geëlimineerd?
Ambitietabel Mentale Gezondheid & Welzijn in de Stad
In de ambitietabel kun je je ambities per determinant, per knop, vastleggen. Deze tabel past jouw ambities toe en maakt ze visueel in het ambitie-instrument.
Van de auteur
Dit instrument is het opgeleverde beroepsproduct behorend bij mijn thesis voor de Master of Science in Urban Area Development (2021). Mijn onderzoeksvraag was:
Welke determinanten en relaties zijn nodig voor de ontwikkeling van een functioneel instrument voor visie- en regievoering voor de initiatieffase van stedelijke gebiedsontwikkeling ten behoeve van een mentaal gezonde leefomgeving waarbij wordt uitgegaan van de invloeden van gebouw, gebied en gebruik?
Gedurende vier maanden heb ik literatuuronderzoek en fieldresearch gedaan naar de determinanten van mentale gezondheid en welzijn in gebiedsontwikkeling, waarbij ik focuste op de initiatieffase. Door kennis en ervaring uit wetenschap en praktijk bij elkaar te brengen, heb ik de determinanten en bijbehorende aspecten voor mentale gezondheid en welzijn in stedelijke gebiedsontwikkeling in kaart gebracht. Het ambitie-instrument en de kennisdrager die ik heb ontwikkeld, zijn mede tot stand gekomen op basis van een behoefteonderzoek onder actoren in de gebiedsontwikkeling.
Met dit beroepsproduct en onderliggende thesis hoop ik een bescheiden bijdrage te leveren aan de toekomstwaarde van de stedelijke leefomgeving en het mentale welzijn van de mensen die er wonen.
Dank aan de vijftien experts uit de academische wereld en beroepspraktijk die een bijdrage hebben geleverd aan dit onderzoek en het resultaat. Zij worden met naam en toenaam genoemd en bedankt in mijn thesis. Wil je de thesis met onderzoeksresultaten ontvangen, wil je meer weten of om andere redenen in contact treden, dan nodig ik je uit mij te mailen. Graag draag ik een bescheiden bouwsteentje bij aan een mentaal gezondere leefomgeving.
Renate M. Schultz-Zuidgeest
Documenten
Mijn complete thesis met onderzoek, onderzoeksresultaten en bronnenlijst zijn beschikbaar. De onderzoeksresultaten vormen de basis voor de kennisdrager met ambitie-instrument. Het exceldocument bevat de rekentabel en het ambitie-instrument. Ben je geïnteresseerd in de documenten, stuur dan een mail naar: info@mentaalgezondindestad.nl
Contact
Om binnen je organisatie mentale gezondheid en welzijn onder de aandacht te brengen, kun je de informatie op deze website als boekje bestellen. Ook kun je een tweeluik posters bestellen. Door deze strategisch op te hangen kun je laagdrempelig kennis en bewustzijn over het onderwerp vergroten binnen je organisatie.
Wil je daarnaast ook een presentatie aanbieden aan je afdeling of bedrijf, neem dan contact op, maatwerk is mogelijk.
Voor bestellingen en vragen: info@mentaalgezondindestad.nl